سایبر واژه ای است به معنای سکاندار و یا راهنما، تعریف بهتر سایبر را می توانیم اینگونه بیان کنیم که یک محیط واقعی که ارتباطات انسانی به شیوه ای سریع ، خیلی فراتر از مرزهای جغرافیایی و با ابزار خاص خود در آن به صورت زنده و مستقیم روی می دهد .

 توجه داشته باشید تصور شایع در جامعه مبنی بر غیر واقعی بودن فضای مجازی ؛ تصوری کاملا غلط است، به این مطلب توجه داشته باشید که ارتباطاتی که در فضای سایبر انجام می شود اگر چه ممکن است در همه حال بر خط نباشد اما زنده و واقعی و مستقیم است پس تاثیر و تاثر بالائی در این روابط رخ می دهد.

فضای مجازی مثل هر مقوله دیگری که در عالم واقع وجود دارد باید از منظر تهدید و فرصت توأم دیده شود و فضای مجازی سکه ای است که باید دو روی آن را با هم دید، رویی که ناظر به فرصت ها و نقاط قوت آن بوده و روی دیگر ، ناظر بر تهدیدها که به نوعی می توان گفت نقطه ضعف این فضا است. استفاده از این فضا مستلزم شناخت و سپس لحاظ کردن هر دو روی این سکه است.

از دیگر ویژگیهای منحصر به فرد این فضا جهانی بودن  آن است . به طوری که هر فردی در هر نقطه از دنیا که باشد می تواند به آسانی به جدیدترین اطلاعات دست یابد . مرزهای جغرافیایی نمی تواند از گسترش روزافزون فضای سایبر جلوگیری کند  پس هر نوع مرز بندی در این فضا بسیار دشوار و یا غیر ممکن است و چنانچه بخواهید به آخرین مقاله  ، کتاب و یا خبری که در یک زمینه تخصصی و در سطح جهان منتشر شده دست یابید ساده ترین راه ، استفاده از فضای مجازی است .

دنیای ارتباطات امروز با همه گیر شدن امکانات فضای مجازی مفهوم مکان را کمرنگ کرده است و اینترنت، برتری تأثیرگذاری خود را در جامعه نشان داده به طوری که گروهی در آن سر دنیا به راحتی می‌توانند برای فرهنگ افرادی که در تسلط مکانیشان نیستند برنامه ریزی کنند و در نهایت با هدایت و کنترل از راه دور و بدون تبلیغات مستقیم در فکر و فرهنگ دیگران نفوذ کنند.

به جرئت می‌توان گفت، مرکز ثقل این تأثیر روی نسل جوان در حال رشد، یعنی جوانان و نوجوانان است که هم می‌تواند فرصت باشد هم تهدید؛ این پدیده‌ی تناقض آلود ممکن است تحول مثبت ایجاد کند یا مسموم‌ترین و آسیب زا ترین فضای فرهنگی و تربیتی را نیز در درون خود داشته باشد.

نوجوانان و خطر هرج و مرج فرهنگی – اخلاقی در اینترنت

باید توجه داشت که در حال حاضر بیش از ۱۲ میلیون نوجوان زیر ۱۸ سال در ایران از این دنیای مجازی استفاده می‌کنند و به دلیل استفاده راحت از اینترنت و اپلیکیشن های رایگان جذاب و همچنین پایین آمدن قیمت گوشی‌های اندروید، همه این افراد در معرض آسیب‌های جدی ناشی از این هرج و مرج فرهنگی – اخلاقی در اینترنت قرار گرفته‌اند و خانواده‌ها نیز با تصور اینکه دولت و مسئولین فرهنگی و آموزشی، در اجرای وظایف قانونی خود متعهد هستند و وجود محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی نسل جوان از دغدغه های آنان است، فرزندانشان را در این فضای بدون بزرگ‌تر تنها می‌گذارند، غافل از اینکه دسترسی فرزندانشان به این امکانات هیچ تفاوتی با دسترسی خودشان ندارد و قبل از بلوغ فکری فرزندانشان وارد فضای آسیب‌زای تربیتی می‌شوند.

متأسفانه با توجه به پژوهش‌های انجام شده بخش عمده‌‌ای از پدر و مادران از خطرهائی که فرزندانشان در اینترنت با آن مواجهند، اظهار بی اطلاعی می‌کنند.
کارشناسان علوم اجتماعی به پدر و مادرها هشدار می‌دهند که نباید نظارت بر فرزندان خود را حین حضور در فضای مجازی نادیده بگیرند.

انواع قوانین محافظت از کودکان در فضای مجازی

باید خاطر نشان کرد، بر اساس بند یک اصل سوم قانون اساسی از وظایف قانونی دولت است که محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی بر اساس ایمان و تقوی و مبارزه با کلیه مظاهر فساد و تباهی ایجاد کند و نه تنها در ایران بلکه همه کشورها به طور متفق‌القول بر عدم دسترسی کودکان به سایت‌های غیر اخلاقی تاکید داشته و برنامه ریزی برای فضای مساعد تربیت از موضوعات با اهمیت در جهان است.

از آنجا که نمی‌توان مانع از بارگذاری مطالب خلاف عرف و اخلاق در فضای اینترنت شد و هر کسی قادر به چنین کاری است، تدوین گران ضوابط و قوانین این شبکه جهانی سعی می‌کنند با ایجاد فیلترهایی دسترسی به تارنماهای نامناسب را به ویژه برای کودکان محدود و یا مسدود کنند.

همه کشورها بر عدم دسترسی کودکان به سایت‌های غیر اخلاقی تاکید داشته و به شیوه های سخت افزاری و نرم افزاری مختلفی برای پیشگیری از دسترسی کودکان به این تارنماها متوسل می‌شوند.
از سوی دیگر فیلترینگ اینترنت در بسیاری از کشورها صورت می‌گیرد و تقریباً تعداد کشورهایی که اینترنت بدون فیلتر عرضه می‌کنند بسیار انگشت شمار است. این فیلتر سازی در زمینه های سیاسی، اجتماعی، امنیتی و ابزارهای اینترنتی و به صورت گزینشی یا سراسری صورت می‌گیرد.

جالب است بدانید آمریکایی‌ها تلاش کردند با تصویب قوانین مختلف از جمله قانون نزاکت ارتباطات Communications Decencey Act دسترسی کودکانشان را به اینترنت محدود کنند و لایحه محافظت کودکان از اینترنت (CIPA) نیز یکی دیگر از مجموعه قوانینی است که کنگره آمریکا برای جلوگیری از دسترسی کودکان به محتوای غیر اخلاقی تصویب کرده است.

کنگره این قانون را برای مسدود کردن محتوای اینترنتی غیر اخلاقی تصویب و شرکت‌های عرضه کننده اینترنت را ملزم کرد با ارائه نرم افزارهایی، اینترنت را در مبدأ شرکت‌های ISP و یا در مقصد – رایانه های کاربران عادی – فیلتر کنند.

این نرم افزارها می‌توانند با یافتن کلمات خاصی در یک آدرس اینترنتی دسترسی به آن سایت را مسدود کنند یا حتی در نمونه های پیشرفته تر، محتوای تارنماها را نیز برای یافتن کلید واژه‌ها و تصاویر تعیین شده بررسی کنند.
بر اساس قانون محافظت کودکان از اینترنت مدارس و کتابخانه‌های عمومی موظف شدند تا براى انجام فعالیت‌هاى اینترنتى، فیلترهاى مربوط به سایت‌های غیراخلاقی، گپ اینترنتی (chat) و شبکه های اجتماعی و انجمن‌های گفت‌وگو را بر روی رایانه های خود نصب کنند.

انگلیس هم نیز از جمله کشورهایی است که دسترسی به سایت‌های نژاد پرستی، تروریستی و غیر اخلاقی برای کودکان را مسدود کرده است.
در این کشور سازمان غیردولتی و غیرانتفاعی «بنیاد نظارت بر اینترنت» فهرستی از وب سایت‌های غیراخلاقی را تهیه و بر اساس آن، دسترسی ۹۸ درصد از کاربران اینترنت را به این سایت‌ها مسدود می‌کند.
کره جنوبی هم شامل آن دسته از کشورهایی است که دسترسی جوانان را به سایت‌های غیر اخلاقی مسدود کرده است.

این موضوع از آن جهت قابل تأمل است که در زمینه های کنترل دسترسی کودکان و نوجوانان از این فضا در ایران تدابیری پیش بینی نشده است و با این وجود مدارس و نظام آموزشی برای تحقیقات علمی به تشویق دانش آموزان از استفاده اینترنت می‌پردازند و دانش آموز را وارد دنیای بدون نظارت بزرگ‌ترها می‌کنند.

پیوست فرهنگی، راهی برای کنترل آسیب‌های اینترنت

باید یادآور شد که دولت در اجرای وظایف قانونی در شورای عالی فضای مجازی و قانون اساسی با هدف ایجاد «محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی بر اساس ایمان و تقوی و مبارزه با کلیه مظاهر فساد و تباهی»، موظف است که اینترنت را کنترل کند.

حالا با وجود این موضوع مهم و تأثیرگذاری آن بر روی آینده سازان کشور شاهد عدم تشکیل جلسات شورای عالی فضای مجازی در این چند ماه اخیر هستیم. هرچند که در اساس‌نامه این شورا آمده که اگر رئیس جمهور نسبت به تشکیل جلسات اقدامی نکرد، روسای دو قوه دیگر می‌توانند درخواست تشکیل جلسه دهند که متأسفانه این امر تاکنون محقق نشده و با وجود تأکیدات رهبری نسبت به مسائل فرهنگی به نظر می‌رسد این موضوع مهم فرهنگی از چشم مسئولین دور افتاده است.

در جلسات گذشته شورای عالی فضای مجازی ابتدا بر مسئله فراهم کردن شبکه ملی اطلاعات تاکید شد، اما امروز شاهدیم که بدون توجه به این موضوع دولت به دنبال افزایش پهنای باند است و وزارت ارتباطات در خصوص فعالیت نسل سوم اپراتور تلفن‌های همراه مجوز داده است.

باید توجه داشت که در کنار توسعه زیرساخت‌های فضای مجازی، پیوست‌های فرهنگی آن را هم در نظر بگیریم تا توانسته باشیم پیشگیری کنیم و نیاز به درمان در سال‌های آتی نداشته باشیم.
هرچند که با دیوار و فیلتر درمانی صورت نمی‌گیرد، اما تدابیر پیشگیرانه ای است که نوجوانان را بیمار نمی‌کند و جلوی بیماری‌های اجتماعی را می‌گیرد. انتظار می‌رود دولت به این مهم توجه ویژه ای داشته باشد و قبل از اینکه برای درمان برنامه ریزی کند اقدامات پیشگیرانه خود را آغاز کند.

 
نوجوان بسیاری از کارشناسان بر این باورند که همه ما ممکن است در سنین نوجوانی، بیشتر از هر سن دیگری، بی‌واهمه دست به رفتارهای پرخطر بزنیم و حتی از آن لذت ببریم؛ مثلا خودمان را به خواب بزنیم و این‌قدر صبر کنیم که پدرمان بخوابد و آن‌وقت آرام‌آرام به جیب کت او نزدیک شویم، سوییچ ماشین را برداریم و بی‌ترس از خطرات رانندگی در خیابان‌ها برانیم و لذت ببریم....

اما نکته اینجا است که چگونه می‌توان یک نوجوان را از خطر این رفتارهای پرخطر آگاه کرد؟ دکتر کتایون خوشابی، فوق تخصص روان‌پزشکی کودکان و نوجوانان و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، به این سوال پاسخ می‌دهد.

▪ خانم دکتر! چرا نوجوانان از کارهای پرخطر نمی‌ترسند؟

ـ رشد و نمو غدد داخلی و تغییرات فیزیولوژیک به واسطه ترشحات هورمون‌های مختلف موجب افزایش خطر ریسک‌پذیری در نوجوان می‌شود و ریسک ابتلا به رفتارهای پرخطر را در آنها افزایش می‌دهد. البته تاثیر دوستان، تلویزیون، محیط، اینترنت و ... را نیز نمی‌توان نادیده گرفت. در این بین بسیاری از خانواده‌ها سعی می‌کنند با نصیحت و بازگو کردن تجربیات ناگوار خود، نوجوان‌شان را از انجام رفتارهای پرخطر بازدارند و حتی با ریسک‌پذیری این سنین مقابله کنند؛ مثلا به نوجوان خود می‌گویند: «من ۱۶ سال‌ام بود که ماشین پدرم رو بدون اجازه برداشتم و چیزی نمونده بود با یه بچه تصادف کنم. میدونی اگه این اتفاق می‌افتاد تا آخر عمر چه عذاب وجدانی داشتم؟ ما اینارو تجربه کردیم و شما باید از تجربیات ما بزرگ‌ترها استفاده کنید و خودتون رو توی دردسر نندازید...» اما به ندرت این راهکارها و نصیحت‌ها نتیجه‌بخش است زیرا اولا نوجوان از این احساس خطر لذت می‌برد و دوم اینکه تا خودش این تجربه را تکرار نکند، دست‌بردار نیست.

▪ پس والدین باید در مقابل نوجوان خود چه عکس‌العملی نشان بدهند؟

ـ هرچه روابط میان خانواده و نوجوان صمیمی‌تر باشد، نوجوان نیز بیشتر عقاید خود را در خانواده مطرح می‌کند؛ البته به شرطی که قضاوتی از سوی پدر و مادر درباره عقاید او صورت نگیرد. مثلا اگر نوجوان ما درباره ارتباط با جنس مخالف نظرش را بیان می‌کند، والدین نباید درباره این عقیده راجع به او قضاوت کنند؛ مثلا به او بگویند که این فکر خجالت‌آور است و باید شرم کنی، بلکه باید اجازه بدهند او بدون ترس از پدر و مادر، آزادانه صحبت کند و مسایل و مشکلات خودش را با خانواده در میان بگذارد. والدین باید شنونده‌های خوبی باشند. مسلما اگر نوجوان شما مطمئن شود که خانواده از حرف‌های او استقبال می‌کنند و سرزنش و نصیحتی در کار نیست، همه مسایل زندگی‌اش، حتی خصوصی‌ترین‌ها را هم با شما در میان می‌گذارد و حتی در مورد مشکلات‌اش از شما به عنوان یک دوست کمک می‌خواهد اما خواسته والدین از بچه‌ها نباید امری باشد.

▪ مهم‌ترین رفتارهای پرخطری که از نوجوانان سر می‌زند، چیست؟

ـ هر کار پرهیجان و پرخطری ممکن است توسط نوجوانان تجربه شود اما گرایش به گروه‌های دوستی ناسالم، استعمال سیگار و مواد مخدر، رانندگی خطرناک و بدون گواهینامه و به ویژه برقراری روابط ناسالم با جنس مخالف از جمله مهم‌ترین آنهاست.

▪ به رابطه با جنس مخالف اشاره کردید. تمایل به برقراری این نوع ارتباطات در سنین نوجوانی با نوعی کنجکاوی و هیجان همراه است. در مقابل این رفتار نوجوان چه باید کرد؟

ـ قرار گرفتن نوجوانان در گروه‌های سالم، موجب کاهش رفتارهای پرخطر نوجوانی می‌شود. این گروه‌ها می‌تواند شامل گروه‌های فامیلی، ورزشی، علمی، هنری و ... باشد و عضویت نوجوانان در چنین گروه‌هایی موجب می‌شود که نوجوان سرگرم باشد و کمتر به سمت کارها و رفتارهای پرخطر برود. در عین حال، بهترین راهکار پیشنهادی این است که والدین به جای اینکه مانند یک تماشاچی فقط نظاره‌گر باشند و یا برخورد شدیدی از خود نشان دهند، کاملاً در آموزش این مسایل به فرزندان‌شان سهیم باشند و مسوولیت آموختن روش صحیح زندگی را به نوجوان‌شان شخصاً برعهده بگیرند، چرا که در صورت ندادن آموزش‌های رسمی یا خانوادگی، نوجوان به سوی یادگیری از گروه هم‌سال، رسانه‌ها و یا تجربه جنسی مخاطره‌آمیز کشیده می‌شود.

▪ شما در این شرایط چه توصیه‌ای به والدین دارید؟

ـ پدر و مادر‌ها باید در رابطه با ارتباط‌های صحیح و مطلوب به نوجوانان‌شان کمک کنند. نوجوانانی که ارتباطی صمیمی با والدین‌شان دارند، این دوران را به سلا‌مت طی می‌کنند. در عین حال، با وجود دلا‌یل بسیاری که موجب می‌شود والدین در مطرح کردن این مسایل راحت نباشند، کاملا ضروری است که ارتباط‌های بین فرزندان و والدین قبل از دوران نوجوانی با بحث‌هایی در مورد روابط سالم و اهداف زندگی آغاز شود و بعد‌ها این گفتگو‌ها به همه ابعاد توسعه یابد.

با صحبت کردن با نوجوانان در مورد ابعاد مختلف روابط و بحث کردن در مورد عواقب و نتایج روابط جنسی زودهنگام و آموزش نوجوانان به اینکه در مورد آنچه می‌شنوند یا می‌بینند به دقت فکر کنند، والدین می‌توانند برای برخورد با مشکلات به نوجوانان قدرت دهند. از طرفی صحبت کردن نوجوان در مورد احساسات و عواطف‌اش با توجه به اینکه در دوران برزخ بین بچگی و بلوغ به سر می‌برد، سخت است، چه برسد به اینکه احساسی را در خود پیدا کند که نمی‌داند در صورت مطرح کردن‌اش چه برخوردی با او می‌شود. بسیاری از نوجوانان پس از یک‌بار سوال کردن از طرف والدین‌شان با برخوردی مواجه می‌شوند که ترجیح می‌دهند دیگر هرگز با والدین خود حرفی نزنند.

به والدین توصیه می‌شود که ابتدا گوش کنند، بدون اینکه نظری بدهند و بدون اینکه صحبت نوجوان را قطع کنند. پس از آن، نظر او را درباره آن مطلب جویا شوند و ببینند که خود او در مورد آن مساله چگونه فکر می‌کند و بعد راجع به آن با هم صحبت کنند. نوجوان در این سن بیشتر دوست دارد یک حریم خصوصی برای خود ایجاد کند، به طوری که اهمیتی که حفظ حریم خصوصی در این دوره دارد در هیچ دوره‌ای از زندگی فرد وجود ندارد و والدین نباید در زندگی نوجوان خود سرک بکشند.