یخچال قدیمی ابر کوه

در مناطق بیابانی دسترسی به آب خنک و پاکیزه برای گذران زندگی، امری حیاتی و از اصول پایه برای مردمان آن دیار به شمار می آید. در گذشته برای چنین مسائلی، راهکارهایی منطبق با شرایط زیستی و هوشمندانه به کار میگرفتند. از حفر چاه های عمیق گرفته تا حفر کاریز (قنات )، ساخت نهرهای آب، برکه و آبگیر و آب انبارهای بادگیردار و ساخت حوض و آب نما در خانه ها، یکی از نمونه‌های خوبِ به جا مانده از یخچال‌های سنتی، یخچال خشتی گنبدی شکل میبد یزد است که روزگاری عطش مسافران دیار کویر را برطرف می‌کرده است.

در گذشته های دور که از وسایل برقی امروزی جهت تولید یخ خبری نبود مردمان میبد ، یخ مورد نیازشان را محلی به نام یخچال تامین می کرده اند. یخ‌دان، یا یخ‌چال، گونه‌ای ساختمان است که در معماری قدیم ایران برای تولید و نگه‌داری یخ ساخته می‌شد. معمولاً هر یخچال دارای یک استخر و یک دیوار بلند (بنام حصار یا سایه انداز ) و یک مخزن گنبددار بود. حصار طوری ساخته می‌شد که تمام روز سایه آن بر استخر می‌افتاد و از گرم شدن آب استخر جلوگیری می‌کرد. یخی را که در زمستان در استخر یخچال درست می‌شد می‌شکستند و در خزانه انبار می‌کردند و در فصل گرما آن را به کار می‌بردند.
در ساختمان خچال میبد نیز سه قسمت اصلی تشکیل دهنده ی سازه یخچال‌ها دیده می‌شوند که عبارتند از:

الف- دیوار سایه انداز ( حصار )

ب- حوضچه‌های تولید یخ

ج- مخزن یخ گنبدی شکل که ساختمان آن یکی از بلندترین ساختمان‌های شهر میبد است.

دیوار سایه انداز :

دیوار طویل بسیار بلندی بوده که از مشرق به مغرب کشیده می شده است. ارتفاع بلند این دیوارها که گاهی تا ۱۰ متر می‌رسد، در طول روز از تابش آفتاب بر روی آبهای منجمد شده در حوضچه‌ها جلوگیری می‌کند. در صورتی که در مشرق و مغرب کمی آفتاب بر روی سطوح یخ می‌تابید، در این نقاط نیز دیوارهای سایه انداز جانبی متصل به دیواراصلی احداث می‌کردند. برای کم کردن فشار وارده بر پایه در طول دیوار، طاقنماهای متعددی احداث می‌شد که علاوه برکمک به ایستایی دیوار، ایجاد سایه روشن در نمای دیواره نموده و از یکنواختی آنان می‌کاهد، مانند یخچال مویدی درکرمان و یخچال عباس‌آباد در رفسنجان.
گاه جهت استحکام بیشتر دیوار سایه انداز، اقدام به احداث پشتبندهای بزرگ در قسمت جنوبی دیوار می‌کردند .

حوضچه‌های تهیه یخ :

گودال مستطیل شکلی است که به موازات دیوار سایه انداز و در بخش شمالی آن حفر شده و طول آن اندکی کمتراز طول دیوار و عمق آن، ۳۰ الی ۵۰ سانتیمتر و گاه بیشتر بوده است. این گودال، محل تهیه یخ در شبهای سرد زمستان بوده است بدین ترتیب که شبهای زمستان آنها را از آب پرمیکردند و صبحگاهان پس از منجمد شدن آب، یخ را قطعه قطعه می‌کردند و در مخازن جمع‌آوری می‌کردند.

مخزن یخ :

معمولاً در پشت دیوار سایه انداز و در بخش جنوبی آن واقع شده‌اند و بوسیله یک یا چند مدخل ورودی به بخش شمالی و رو به سوی حوضچه‌های تهیه یخ راه می‌یابند. پوشش این نوع مخازن که معمولاً از چینه و یا خشت خام است، در اکثر نقاط ایران به صورت پوشش بستو یا رک مخروطی می‌باشد. این نوع پوشش به علت داشتن قابلیت باربری، در دهانه‌های وسیع به کار می‌رود .

ماکت یخچال سنتی شهر میبد که در مقیاس ۱ به ۳۵ به سفارش موزۀ علوم و فناوری بازسازی شده است.

                    ماکت یخچال سنتی شهر میبد که در مقیاس ۱ به ۳۵ به سفارش موزۀ علوم و فناوری بازسازی شده است.

روش تولید یخ:
برای تولید یخ در شب‌های سرد زمستان، وقتی آسمان صاف باشد، حوضچه‌ها را پر از آب می‌کردند به طوری که لایه‌ای از آب با عمق بسیار کم در داخل حوضچه جمع شود. پس از انجماد این لایه از آب، لایه نازک دیگری آب روی یخ تولید شده می‌ریختند و منتظر می‌شدند تا منجمد شود. این عمل را در چند شب به طور متوالی تکرار می‌کردند تا قطعه‌ای یخ به ارتفاع حدود ۳۰ سانتی متر در حوضچه تشکیل شود. یخ تولید شده را قطعه قطعه کرده و در چالۀ زیر گنبد ذخیره می‌کردند تا در تابستان به کار آید.

جنس یخچال ها :

خشت و گل، مهمترین مصالح ساختمانی معماری کویر و بالاخص معماری یخچالها را تشکیل می‌دهد، زیرا نه تنها به آسانی تهیه و در دسترس می‌باشد، بلکه بهترین عایق گرما از بیرون به درون و سرما از درون به بیرون می‌باشند و همچنین کاهگل عایق خوبی برای جلوگیری از نفوذ رطوبت حاصل از برف و باران به حساب می‌آید. ضمناً رنگ خاکی اندود و یا خشت، ازانعکاس نور شدید و گاه زننده و تند آفتاب می‌کاهد.

سنگ و آجر نیز از مصالح ساختمانی مهمی هستند که به علت استحکام و در دسترس بودن و ارزان بودن شان، در بنای یخچالها به کار می رفته‌اند. از سنگ معمولاً در پایه، و از آجر در طاقها استفاده می شده است. در چنین مواردی نمای خارجی یخچال، حتماً با اندودکاهگل پوشش می‌یافت. به علاوه، دیواره گودال یخ را نیز با سنگ یا آجر می‌ساختند و با کاهگل اندود می‌کردند.

امروزه تعداد کمی از این یخچال ها باقی مانده و همین تعداد کم هم در حال حاضر مخروبه هستند. در یخچال میبد، که مصالح به کار رفته در آن خشت و گل است تناسب دیوار سایه انداز آن، برای کم کردن گرمای آفتاب در یخ بند، درخور توجه می باشد یخچال میبد برای تهیه و نگهداری یخ استفاده می شد و با درنظر گرفتن ویژ گی های معماری و زیستی و شرایط جغرافیایی منطقه، از نشانه های تمدن مردم این منطقه به شمار می رود.