• ^{كاخ هگمتانه}
• ^{كتيبه گنج نامه}
• ^{آرامگاه اِستر و مردخای}
• ^{گنبد علويان}
• ^{قبر اسكندر}
• ^{برج قربان}
• ^{خانه شهبازيان}
• ^{شير سنگی}
• ^{ميدان امام خميني}
• ^{قلعه دختر(قيزقلعه سي)}
• ^{تپه پيسا}
• ^{تپه مصلی}
• ^{حمام اميرافخم(شِوِرين)}
• ^{مسجدجامع همدان}
• ^{عمارت باغ نظر}
• ^{سراي قلمداني}
• ^{تپه حاج عنايت}
• ^{كليساي پروتستان}
• ^{کلیسای حضرت رافائیل}

^{كاخ هگمتانه}

^{كاخ هگمتانه در شهر همدان فعلي و شهر هگمتانه قديمي قرار دارد و بنا به روايت هاي تاريخي درقرن هشتم پيش از ميلاد ساخته شده است. اين كاخ در دوران اقتدار نظام نظام سياسي سلسله مادها , پس از تشكيل دولت مركزي و تسخير دولت آشور , درسال 614 پيش از ميلاد توسط كياكسار مادي و باهمدستي نابو پولاسار بابلي بنا نهاده شد. در تزيين و ساخت آن از غتايم جنگي بدست آمده از فتح نينوا استفاده شده است . مورخ يونان باستان ، هرودت كه به پدر تاريخ لقب گرفته در مورد كاخ هگمتانه مي نويسد :}

^{تاكنون آثار متعددي در جريان كاوشهاي باستان شناسي از محوطه و پيرامون اين بنا كشف شده است .}

^{كتيبه گنج نامه}

^{كتيبه هاي گنجنامه كه يادگاري از دوران داريوش و خشايار شاه هخامنشي است بر دل يكي از صخره هاي كوه الوند در فاصله 5 كيلومتري غرب همدان و در انتهاي دره عباس آباد حكاكي شده است . کتيبه ها هر کدام در سه ستون 20 سطری به زبانهای پارسی قديم , بابلی و عيلامی قديم نوشته شده اند , متن پارسی در سمت چپ هر لوح قرار گرفته است و پهنای معادل 115 سانتيمتر دارد , متن بابلی در وسط هر دو کتيبه نوشته شده و متن عيلامی نيز در ستون سوم قرار دارد . با توجه به سوراخهای کنار کتيبه , به نظر می رسد كه كتيبه ها روپوش داشته اند كه آنها را از گزند باد و باران حفظ مي كرده است. لوح طرف چپ که کمی بالاتر از کتيبه ديگر در کوه کنده شده است مربوط به داريوش بزرگ هخامنشی است . طول آن حدود 290 سانتيمتر}

^{و دارای متنی به اين شرح می باشد :}

^{" خدای بزرگ است , اهورا مزدا , که اين زمين را آفريد , که آن آسمان را آفريد , که مردم را آفريد , که شادی را برای مردم آفريد , که داريوش را شاه کرد , شاهی , از بسياری , فرمانروايي , از بسياری .}

^{منم داريوش , شاهِ بزرگ , شاهِ شاهان , شاهِ سرزمينهايي که نژادهای گوناگون دارند , شاهِ سرزمينِ دور و دراز , پسرِ ويشتاسبِ هخامنشی "}

^{کتيبه خشايارشاه نيز در قسمت پايين همين کتيبه است به طول 270 سانتيمتر و ارتفاع 190 سانتيمتر و متن آن عبارت است از :}

^{" خدای بزرگ است , اهورامزدا بزرگترينِ خدايان است , که اين زمين را آفريده است , که آسمان را آفريد , که مردم را خلق کرد , که برای مردم شادی آفريد , که خشايارشاه را شاه کرد , يگانه از ميانِ شاهانِ بسيار , يگانه فرمانروا , از ميان فرمانروايان بيشمار . من خشايار شاه , شاهِ بزرگ , شاهِ شاهان , شاهِ کشورهای دارای مللِ بسيار , شاهِ سرزمينِ بزرگِ دوردستِ پهناور ايران , پسر داريوش شاه بزرگ هخامنشی "}

^{آرامگاه اِستر و مردخای}

^{آرامگاه اِستر و مردخاي در مركز شهر همدان و در ابتداي خيابان دكتر علي شريعتي قرار گرفته است . مصالح ساختماني بناي اين مقبره از سنگ و آجر مي‌باشد و به سبك بناهاي اسلامي ساخته شده است . از شكل ظاهري و سبك معماري اين اثر ، چنين بر مي آيد ، كه ساختمان فعلي آن در قرن هفتم هجري بر روي ساختمان قديمي تري كه متعلق به قرن سوم هجري بوده است ، بنا گرديده است . قسمتهاي مختلف بنا شامل : مدخل ورودي ، دهليز ، مقبره ، ايوان و شاه نشين است . يك جلد كتاب آسماني " تورات " كه قدمت بسيار فراواني را دارد و با خطي زيبا بر پوست آهو نگارش شده است ، در حِفاظ استوانه‌اي شكلي ، در سازمان ميراث فرهنگي استان به دقت نگهداري مي شود . در وسط فضاي مربع شكل مقبره‌ها ، دو صندوق منبت‌كاري شدة بسيار زيبا بر روي اين قبور قرار گرفته است . در بالاي قبر جنوبي ، كه آن را به بانو اِستر نسبت مي دهند ، صندوق منبت كاري عتيقه و بسيار نفيسي قرار گرفته است ، كه قديمي تر است و صندوق دوم كه بر روي قبر مردخاي قرار دارد ، بسيار شبيه صندوق اولي است و حدودا در سال 1300 توسط استاد عنايت الله ابن حضرت قليِ تويسركاني ، كه يكي از منبت كارانِ برجستة زمان خود بوده ، ساخته شده است . ترجمة خطوط عبري روي صندوقِ متعلق به بانو اِستر ، كه باني صندوف را معرفي مي كند ، چنين است: " امر كرد به ساختن اين صندوق ، بانوي عفيفه صادقه ، جمال الدوله يوحرقيا و جمال الدوله يشوعا و يشعل ، كه هر سه نفر برادر خانم جمال ستام هستند . "بر بالاي ديوار مقبره نيز ، كتيبه‌اي به زبان عبري و به صورت برجسته گچ بري شده است . خطوط عبري روي صندوق بانو اِستر ، و گچ بري هاي برجسته ، متعلق به قرون هشتم و نهم هجري مي باشند . در مورد هويت مدفونين اين بقعه ، تا كنون نظرات متفاوتي داده شده است ، اما روايت مشهورتر ، كه با روايت مورخين يوناني و روايت تورات در مورد سرگذشت بانو اِستر و مردخاي تطبيق دارد، بدين شرح مي‌باشد : اردشير پسر خشايار شاه ، " اردوان" را به تخت سلطنت نشانيد . وي چهل و يك سال سلطنت كرد و اختلاف با مصر را كه 15 سال به طول انجاميد ، به نفع ايرانيان خاتمه داد . اردشير با دختري از يهود به نام بانو اِستر ، كه خواهرزادة يكي از درباريان يعني مردخاي بود ، ازدواج نمود . به اين ترتيب يهوديان در دربار اردشير نفوذ زيادي پيدا كردند . در اين بين ، شخصي به نام هامان كه او نيز از درباريان با نفوذ و پرقدرت بود ، نسبت به نفوذ روز افزون يهوديان حسادت نمود و از اين رو فرمان قتل يهوديان را از اردشير گرفت . اما مردخاي به وسيله بانو اِستر همسر اردشير ، اين فرمان را از شاه پس گرفت و آنان را نجات داد . از آن پس ، يهوديان در اواخر اسفند و اوايل فروردين هر سال كه مصادف با 13 تا 15 ماه عبري آدار مي باشد در سالروز نجات كليميان از قتل عام ، با دعا و گرفتن روزه و خواندن دعاي مگيلا ، ياد آن را گرامي مي دارند و به عنوان " جشن پوريم" برگزار مي نمايند . اين اثر تاريخي از يك طرف ، براي قوم يهود زيارتي و قابل احترام است ، و از طرف ديگر ، به عنوان يك اثر تاريخي مهم ، واجد ارزش فراوان مي باشد . در خصوص نام بانو اِستر بايد گفت كه نام اصلي او " هدسه" بوده ، اما چون به طرز شگفت آوري بسيار زيبا و خوش سيما بوده است ، نام اِستر يعني ستاره را بر وي نهاده اند . وي دختر فردي به نام " ابي حايل" بوده است ، كه در حدود 500 سال قبل از ميلاد مسيح در سرزمين پارس به دنيا آمده و بعد از فوت پدر و مادرش ، عمويش مردخاي سرپرستي او را بر عهده گرفته است . مردخاي " از خانواده شاول و از رجال دربار اخشويرش يا خشايارشا و مربي هدسه ، دختر برادر خود بوده ، كه به منصب وزارت نيز رسيده است . وي پسر " پائيز" از نواده هاي حضرت يعقوب پيامبر بوده و همچنين نژاد او از نژاد بنيامين بوده .}

^{گنبد علويان}

^{گنبد علويان در چهار باغ علويان در نزديكي ميدان امام زاده عبدا… قرار دارد.و يكي از مهم ترين بناهاي تاريخي همدان است كه محل آرامگاه دو نفر از اعضاي خاندان علويان است و بر اساس شناسنامه فني بنا، اين گنبد يكي از يادمانهاي متعلق به اواخر دوره سلجوقيان در قرن ششم هجري است، كه توسط خاندان علويان ابتدا به عنوان مسجد احداث شده است‌و سپس در دوره هاي بعد با ايجاد سردابي در زير زمين ، به مقبره آن خاندان تبديل گرديده است. خاقاني به كنايه، از آن به عنوان " گنبد سبز" ياد نموده است و فرهنگ عاميانه مردم استان همدان نيز بر اين امر دلالت دارد كه مي گويد:}

^{"دلا دوشم، دلا دوشم، دلا دوش به حق گنبد سبز سيه پوش"}

^{اما چرا سيه پوش؟ توضيح آن اين است كه: يك دسته از بازماندگان فعلي علويان در همدان، هنوز هم "سيه پوش" هستند و با شناسنامه هائي با اين عنوان وجود دارند، رواندي صاحب " مجمع التواريخ و القصص" نيز گنبد علويان را به عنوان " تريه اسلاف" نموده است. علت نامگذاري اين بنا به گنبد علويان اين بوده است كه در گذشته هاي دور داراي گنبد بوده، گر چه در اثر گذشت زمان، گنبد آن فرو ريخته است. از سوي ديگر، علاقه شديد مردم به سادات و دوستداران علي (ع) و مدفون بودن دو تن از احفاد خاندان علويان در اين بنا، از دلايل ديگر آن بوده است. متاسفانه از هويت دقيق مدفونين اطلاعات دقيقي در دست نيست. اين بنا در زمان مغول تزيين و مرمت شده است .از نظر منظره بيرونی شباهت زيادی به گنبد سرخ مراغه دارد , ولی ابعاد آن بزرگتر است . داخل گنبد دارای گچبری های زيبا و فراوان است . قبرها زير گنبد سردابی قرار گرفته اند که با کاشی های فيروزه ای رنگ در ابعاد خشتی پوشيده شده است . طول و عرض محوطه داخل بنا 8×8 متر است . گنبد آن طی قرون گذشته فرو ريخته است و فعلا بدون گنبد است . جبهه بيرونی دارای طاق نماهايي در طرفين است که به اشکال منظم به صورت لوزی های بزرگ و کوچک و با آجر , برجسته کاری شده اند . بقايای کتيبة آجری زيبايي به خط کوفی برجسته , مشتمل بر چند آيه از قرآن کريم بر بالای ديوارهای خارجی و ستون های جانبی جلوخان , به چشم می خورد .اين اثر كه يكي از شاهكارهاي معماري و گچ بري بعد از اسلام در همدان است، طي شماره 94 در مورخه 15/10/1310 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.}

^{قبر اسكندر}

^{اين مقبره در شهر همدان و در خيابان نظر بيك نزديك تپه هگممتانه واقع شده است . در مورد صاحب قبر نظراتي ابراز شده است . گروهي او را پير و مرشد و گروهي ديگر اسكندر مقدوني مي دانند . برخي نيز قبر را متعلق به سردار اسكندر مقدوني (هفايستون ) ميدانند كه در همدان كشته شد. طبق گفته اهالی محل در اين مکان سنگ قبری نيز وجود داشته ولی متاسفانه توسط افراد سودجو به سرقت رفته است .}

^{برج قربان}

^{اين بنای تاريخی در شهر همدان و در محله زندی ها نزديک دبيرستان ابن سينا قرار گرفته است . از قرار معلوم مدفن شيخ الاسلام حسن بن عطار حافظ ابوالعلاء و جمعی از امرای سلجوقی است که در قرن هفتم و هشتم هجری به طرز ساده و بی پيرايه ساخته شده است . بنا از يک برج دوازده ضلعی آجری با گنبد هرمی شکل دوازده ترک آجری، تشکيل شده است. طول اضلاع دوازده گانه برج از بيرون بيش از 2 متر و از درون كمي بيش از 1 متر مي باشد . جبهة خارجي بنا را طاق نماهايي با عمق 15 سانتيمتر و پهناي 123 سانتيمتر در هر ضلع تشكيل ميدهد كه هر يك به وسيلة يك گوشواره از سطح خارجي جرزهاي دوازده گوشه به عقب نشسته است .و در جبهه داخلي برج نيز طلقنماهايي به عمق 20 سانتيمتر و عرض 90 سانتيمتر قرار گرفته است . اين بنا فاقد هرگونه كتيبه و گچبري و تزئينات است . زير برج ، سردابي قرار دارد كه با برداشتن دو تخته سنگ از راه پلكان ميتوان پايين رفت . مدخل آن در سمت شمال غربي قرار گرفته است . در وسط برج بر روی طاق سردابه سنگ قبری ساده و معمولی به طول 125 و عرض 50 سانتی متری قرار دارد. كه اين متن به صورت برجسته و در شش سطر روي آن حجاري شده است :}

^{"" يا غفارالذنوب هذا قبرالمرحوم المغفور الوصل رحمه الله}

^{تعال محمد ، في شهر ذيحجه الحرام غفرلد سنه 1090 ""}

^{اين سنگ دوره صفويه ساخته شده است . جد اعلاي او ، عرب تبار بوده ولي او و پدرانش همداني بوده اند . تاريخ وفات حافظ ابوالعلاء را 488 ذيحجه نوشته اند. يافوت حموي در جزء هشتم " معجم الادبا" نوشته است كه : حافظ براي فراگرفتن نحو ، لغت ، حديث و علوم قرآني ، به بغداد ، اصفهان و خراسان مسافرت نموده وكلاسهاي اساتيدي چون حسين وباس ، ابوعلي حداد ، ابوالقاسم بن بيان و ابو عبدا… قراوي را سپري كرده است . تا آنجا كه بعدها ، حفاظ و بزرگان حديث ، از وي نقل حديث و روايت كرده اندكه او يكي از زاهدان ، محدثين و حافظان قرآن بوده و در طول زندگي اش وقت خويش را با قرآن و حديث گذرانده و به ارشاد مردم زمان خود پرداخته است . سپس به همدان مراجعت نموده و در محلي كه فعلا برج قربان ناميده مي شود و در گذشته باب الاسد خوانده مي شد ، مي زيسته است . وي در 19 جمادي الاول 567 ، در سن 79 سالگي در همدان وفات يافته و در سرداب برج مدفون شده است از جمله تاليفات اين دانشمند ، كتاب " الهادي و زاد المسافرين " در 50 مجلد مي باشد . درباره مقام او اشعاري از خاقاني شرواني ، و موفق بن احمد مكي موجود است . از شاگردان او مي توان از ابن مماني همداني نام برد ، كه در جهاد بر ضد مغولان ، در سال 618 هجري ، خود و فرزندش به شهادت رسيده اند . درباره علت نام گذاري اين بنا به " برج قربان" گفته ميشود كه در جريان شورش افاغنه در اواخر دوره صفويه ، فردي به نام قربان اين محل را سنگرگاه خود قرار داده و ضمن دفع شورشگران ، از اهالي محل دفاع كرده است . از آن به بعد اين مسجد و بقعه ، بنام او شهرت پيدا كرده‌ است .}

^{خانه شهبازيان}

^{اين خانه قديمی در ابتدای خيابان بوعلی سينا و انتهای بن بست ميرفندرسکی واقع گرديده است. اين خانه مربوط به دوره قاجاريه و دارای پلان مستطيل شکل اندرونی و بيرونی است. در اين خانه دو طبقه ، يك طبقه زير زمين و يک طبقه ساختمان اصلی مي باشد. مساحت كل ساختمان شامل ابنيه و محوطه هاي باز ، در حدود 1056 مترمربع است و حركت در آن از طريق راهرو دال مانند به حياط اول و به وسيلة چند پلة سنگي به ساختمان اصلي صورت مي پذيرد. ساختمان تزئينات متعددي از قبيل گچبري هايي به شكل گل و بوته ، آجركاري هايي از نوع حصيري و تكرار نام " علي " به توالي در بالاي در و پنجرة‌بهار خواب و آجر لعابدار مشكي در ناحية‌ طاق نما ها دارد كه در مجموع تزئينات بيروني ساختمان را تشكيل ميدهد تزئينات داخلي نيز گچبري هاي گل و بوته در ناحية گنجينه ها ، رفها و سرستونها مي باشد اين بنا پنجره هايي با شيشه هاي رنگين و نماهاي چوبي بزرگ و سقف لمبه را دارا مي باشد .}

^{شير سنگی}

^{مجسمة شير سنگي يكي از يادمانهاي تاريخ باستان در شهر همدان ميباشد و در انتهاي خيابان دوازده متري سنگ شير و در وسط ميدان مربع شكلي به همين نام قرار دارد . تپه اي كه در حال حاضر مجسمه شير سنگي بر روي آن واقع گرديده است ، تپه اي است باستاني زيرا يك تابوت كه متعلق به دورة اشكاني است از آن محل كشف گرديده است و در حال حاضر در موزة تپة هگمتانه نگهداري مي گردد . اين مجسمه به همراه قرينه اش ابتدا بر سر دروازة شهر همدان قرار گرفته بوده و اعراب در حمله به همدان آن را باب الاسد يا دروازة شير نام نهاده بودند . در سال 319 هجري قمري هم كه ديلميان همدان را به تصرف خود درآورند ، دروازة شهر به كلي ويران گرديد . مردآويج ديلمي قصد داشت يكي از مجسمه ها را به شهر ري انتقال دهد ولي موفق نگرديد و پنجه هاي يكي از شيرها را شكست و ديگري را هم كاملا تخريب كرد . مجسمة آسيب ديده تا سال 1328 هجري شمسي بر روي زمين افتاده بود تا اينكه در اين سال توسط مهندس سيحون طراح و آرشيتكت آرامگاه بوعلي سينا در محل فعلي نصب گرديد . در مورد تاريخ مجسمه اختلاف نظر وجود دارد ولي از شكل تراشكاري هاي صورت گرفته روي آن و نزديكي آن به باروي اشكانيان و كشف تابوتي كه متعلق به دورة اشكاني است ميتوان گفت كه اين مجسمه هم به زمان اشكانيان تعلق دارد . اين اثر در تاريخ 15/10/1310 و به شمارة‌93 در فهرست آثار ملي و تاريخي ايران ثبت گرديده است .}

^{ميدان امام خميني}

^{ميدان امام خميني در مركز شهر همدان واقع گرديده و توسط معمار و شهر ساز آلماني آقاي كارل فريش طراحي گرديده است . و در سالهاي 1309 تا 1312 بنا گرديده است . بناهاي اطراف ميدان شبيه ساختمان هاي ميدان حسن آباد تهران و به سبك باروك كه در قرن 19 و 20 در اروپا متداول بود بنا گرديده است . از اين ميدان شش خيابان سيمتري منتظم به نام خيابانهاي اكباتان ، باباطاهر ، دكتر شريعتي , بوعلي ، تختي و شهدا كه زاوية هر يك از ديگري 60 درجه مي باشد امتداد يافته است . اين خيابانها در حالي به ميدان امام خميني مي رسند كه در دوطرف داراي گنبدهايي با پوشش فلزي هستند و دوازده تابلو به نام دوازده امام شيعيان در كنار آنها نمايان است . اينگونه شهرها در جغرافياي شهري به نام شهرهاي شعاعي با دواير متحدالمركز نامگذاري ميشود . و در ايران فقط ميتوان اين سبك را در شهر و ميدان همدان مشاهده نمود .}

^{قلعه دختر(قيزقلعه سي)}

^{اين قلعه با آنكه تخريب شده است , ولي هنوز پي , بنا و ديوارها ي آن باقي مانده است . برخی از سردرها و پله های سنگی که تراش خورده نشانگر معماری زيبا و رونق آن در دوران خود است.اين قلعه كه اهميت نظامي داشته,‌برتمام شهرهمدان و اطراف آن و گردنه معروف همدان , تويسركان تسلط كامل دارد.به نظر می رسد اين قلعه مشابه ساير قلعه دخترهايی است که در نقاط مختلف ايران وجود دارد وظاهرا در دوران مقاومت ايرانيان در برابر حمله اعرب احداث شده اند. نمونه های بسياری از اين نوع قلعه ها در استان فارس و آذربايجان نيز وجود دارد .}

^{تپه پيسا}

^{تپه پيسا در فاصله 5/2 کيلومتری شمال تپة معروف هگمتانه قرار دارد و به وسيله رودخانه اي به دو بخش تقسيم شده است . به علت جريان آب رودخانه بخش هايي از تپه تخريب شده و از بين رفته است . به منظور مشخص شدن ديوارها و طبقات باستانی آن چندين تراشه در سطح آن زده شد . وجود سنگهای بزرگ در سطح تپه از انهدام آثار معماری کهن اين تپه حگايت دارد . ارتفاع تپه نسبت به دشت مجاور در حدود 10 متر است . و در کل مساحتی در حدود 5/0 در 1 در 1 کيلومتر مربع را شامل می شود . اطراف آن را مزارع فرا گرفته اند . سفال هاي به دست آمده از سطح تپه نشانگر آن است كه قدمت تاريخي اين تپه به دورة هخامنشي مي رسد و به احتمال زياد با تپة هگمتانه ارتباط داشته است با توجه به حفريات انجام شده در تپه هگمتانه كه به پيدايش آثار خشتي دورة هخامنشيان منجر گرديد و با توجه به مساحت تپة پيسا و سفال هاي بدست آمده از آن ، اين مكان احتمالا بايد محل استقرار مادها و بناهاي معروف آن دوره بوده باشد بنابراين ، انجام برنامه هاي حفاري در تپه مي تواند كمك شايان توجهي به آشكار شدن رازهاي تاريخي نهفته در دل اين تپه باستاني بكند}

^{تپه مصلی}

^{در منطقة شرق شهر همدان ، تپه ای قرار دارد که به تپه مصلی معروف مي باشد . ابعاد اين تپه 600 در 400 متر ميباشد .و با ميدان مركز امام خميني فاصله چندان زيادي ندارد . به طوري كه از بالاي آن مي توان تمامي شهر همدان را به خوبي مشاهده نمود . با توجه به نام تپه، به احتمال فراوان در اين مکان محلی برای انجام فرايض مذهبی بود و معبد ديانای همدان در اين محل قرار داشت. آثار دوران اشکانی بر روی اين تپه و آثار اشکانی به دست آمده از کاوش های اين تپه ترديدهايی در اين نظريه ايجاد کرده است. به نظر مي رسد كه اين تپه با توجه به نزديكي آن به تپة معروف هگمتانه ، ارتباط نزديكي با كاخ هاي هگمتانه داشته است كه به علت استقرار معبد آناهيتا يا آناهيد بر فراز آن ، جنبة مذهبي و هاصي را بدست آورده بوده است .}

^{حمام اميرافخم(شِوِرين)}

^{حمام شورين يا امير افخم در حال حاضر نيز فعال مي باشد . و مورد استفاده قرار می گيرد. و از نظر قدمت تاريخی به دوران سلسلة قاجاريه مربوط مي شود . و در داخل قلعه امير افخم شورينی معروف به امير شورينی واقع گرديده است .}

^{مسجدجامع همدان}

^{مسجد جامع شهر همدان در نزديکی ميدان مرکزی شهر و در قسمت غربی خيابان اکباتان، در محدوده راسته بازارهای شهر قرار دارد. اين مسجد از بناهای دوره قاجاريه است و تاريخ شروع ساخت آن در قطار بندی جلو ايوان بزرگ، سال 1253 ثبت گرديده است. اين مسجد سه در ورودي دارد كه عبارتند از : ورودي نوساز سمت خيابان اكباتان , ورودي قديمي با دالان طاقدار در ضلع شرقي صحن ، ورودي قديمي با دالان هشتي مقرنس كاري شده در ضلع غربي صحن ، كه هر سه از زيبايي چشمگيري برخوردارند . بناي مسجد جامع همدان داراي طرحي مستطيل شكل و چهار ايواني ناقص است . قسمتهاي جنوبي اين مسجد شامل ايواني مرتفع مي باشد كه رسمي بندي جلو آن از آجر و كاشي معرق ساده ساخته شده است و بر روي آن با كاشي فيروزه رنگ نام الله و نام پنج تن نوشته شده است . گنبد آن نسبتا بزرگ و دو پوششه است . اين مسجد رواقهاي زيبا و ديدني دارد . ضلع غربي شامل هشتي مقرنس كاري شده و شبستان كوچك و كم ارتفاع زمستاني است . ضلع شرقي مسجد در مقياس كوچكتر ار بخش قديمي باقي مانده است . درحال حاضر مسجد داراي سه ايوان ،‌ دو شبستان و گنبدي آجري و صحن وسيع و دلبازي است كه حوض بزرگي را در خود جاي داده است ايوان اصلي در ضلع جنوبي واقع شده و دو ضلع شرقي و شمالي نيز مناره هايي قرار دارد طاق نماهاي كم عمقي نيز در ضلع جنوبي صحن وجود دارد شبستان اصلي مسجد داراي 55 ستون 11 در 5 رديف است گنبد آجري مسجد كه بر روي اين شبستان قرار دارد . در قسمت زير داراي كتيبه هايي از جنس خشت و نوع كاشي زرد است كه سورة جمعه و آية شريفة " انما يعمرو مساجد الله " و آية‌ " من المهتدين " و " آيه الكرسي " به خط ثلث زيبايي بر حاشية آن نوشته شده است . در قسمت راهرو ورودي مسجد سنگاب بزرگي از سنگ يكپارچه قرار دارد كه قطر دهانة آن 1 متر با ضخامت لبة 13 سانتيمتر و ارتفاع 1 متر كه اشعاري به خط نستعليق حاوي نام واقف و تاريخ آن درج گرديده است :}

^{حاجي الوقف الحمدخان
خادم الدين جنابِ قدس مدار}

^{در حال حاضر از اين مسجد برای برگزاری نمازهای روزانه، جمعه و ساير مراسم ديگر استفاده می گردد .}

^{عمارت باغ نظر}

^{سراي قلمداني}

^{تپه حاج عنايت}

^{كليساي پروتستان}

^{كليساي حضرت رافائيل}